Intervención de Ernesto Pedrosa na Conferencia Anual dos Consellos Sociais de España
Vou comezar con dúas reflexións previas.
Primeira. Está admitido e recoñecido que a forma de goberno é determinante no éxito dunha universidade.
En xaneiro de 2012 o Goberno anunciaba a súa intención de abrir a porta para buscar modos de xestión máis eficaces e eficientes que, salvagardando o servizo público fundamental e insubstituíble que prestan, garantan a viabilidade e o cumprimento do déficit público. Neste momento, empezouse a falar de buscar un equilibrio orzamentario sustentable, de incrementar a calidade, de responsabilidade social, de beneficios ao territorio, de seguir sendo un motor de innovación, da súa capacidade e influencia para formar aos mozos, de rendibilizar os servizos con modelos complementarios que xeren novos ingresos, de reducir centros, de contribuír á cohesión social?
E á vista das intencións expostas, o discurso das afectadas apuntouse, primeiro, á prevención, sabedor de que a achega pública por esas datas roldaba o 74% do orzamento, e virou o seu discurso cara a advertencias do tipo de que non sería posible ofrecer un servizo público de calidade sen achega financeira dos gobernos autonómicos, e segundo, a diferir as consecuencias poñendo como obxectivo alcanzar unha xestión máis eficiente buscando un equilibrio co sector privado para flexibilizar a súa estrutura pero sen perder o control, e a partir de aí debuxar para o futuro unha folla de ruta aprobada pola cidadanía a través dos parlamentos, con obxectivos medibles e dotacións orzamentarias plurianuais.
Non é de estrañar, por tanto, que despois da reivindicación xeneralizada, cinco anos despois, tan só dous desen o paso nesa dirección. As demais seguen ao abrigo das administracións. E de alianzas ou fusións, nada.
Faleilles das televisións públicas, pero comprobarían que podería estar a falar perfectamente das universidades. Hai en ambos os casos certo fondo de reformismo gatopardiano.
Segunda reflexión. En febreiro de 2013, chegou a quenda das universidades. Unha comisión de expertos, presidida pola galega María Teresa Miras, propoñía ?tamén agora- unha folla de ruta para acometer, entre outras accións, un novo sistema de goberno universitario, por entender que os actuais órganos de goberno son moitos e con exceso de membros, e que os procesos de toma de decisión son, por tanto, longos, custosos e pouco eficientes. Un ano máis tarde, en 2014, a Conferencia de Consellos Sociais elaboraba un documento interno para elaborar unha proposta articulada de flexibilización das estruturas de goberno universitario, no que empeza por recoñecer os sucesivos intentos de reforma universitaria frustrada habidos en España. E, a efectos prácticos, ata hoxe. Tres anos despois. Con algunha de valor polo medio, aínda que no plano teórico, como o estudo sobre a reforma da gobernanza nos sistemas universitarios europeos, dada a coñecer este ano 2017. Teriamos que preguntarnos entón se este asunto está na prioridade política, máxime cando non hai aínda un pronunciamiento claro e preciso por parte dos gobernos e parlamentos sobre que universidade necesitamos e queremos (e iso coa dificultade engadida dos azarosos tempos que tocan, con incursións constitucionais ata agora descoñecidas, que conducen os esforzos políticos a cuestións extraordinarias e urxentes que probablemente ocuparán moito tempo). Quizá tampouco as administracións, os académicos e a demanda social teñan suficientemente madura a complicidade e intacto o afán por afrontar estas reformas agora mesmo. E se non é para agora nin sabemos para cando será a ocasión de afrontar a reforma, seguirán sendo válidos para entón os retos expostos en 2013, nunha sociedade que evoluciona de forma tan rápida e de modo tan imprevisible.? E a todo isto añadámosle ?como afirman os propios expertos- que os procesos de reforma necesitan ao redor de dúas décadas para resolverse, e unha maior achega de recursos públicos para facilitar a “permeabilidade” da comunidade universitaria (porque, nas nosas universidades traballan sobre todo funcionarios, e como dixo Ramón y Cajal: “hai poucos homes que poidan ser cirurxiáns de si mesmos”).
Así as cousas, parece, pois, que o máis aconsellable é que os Consellos Sociais mentres fagamos o que teñamos que facer. E vaiámolo facendo. Co que somos e co que temos. Como dicía T.S. Elliot, “non debemos deixar de explorar. E ao final da viaxe chegaremos ao lugar do que partimos, e coñecerémolo por primeira vez”.
Entendo, por tanto, que o papel dos Consellos Sociais no sistema de goberno está en verticalizar as súas accións naqueles asuntos que estratexicamente vexa de interese, ben segundo as súas propias potencialidades, ou ben segundo as áreas en que a universidade admita maior axuda. Partindo da base de que gobernar é tamén crear escenarios propicios para que as decisións de fondo atopen escenarios favorables cando cheguen. Un servizo, se é eficaz o é porque efectivamente serve á xente, e non porque se regule será máis eficiente. E de novo Ramón y Cajal, que fai máis de cen anos dixo que “está ben preocuparse pola autonomía das universidades, pero o problema principal da nosa universidade non é a independencia, senón a transformación radical e definitiva da aptitude e do ideario da comunidade docente”.
É certo que os estatutos universitarios arrincaron na época medieval, onde quedaba xustificado a súa blindaxe ante o poder do Estado ou da Igrexa. Hoxe, en democracias evolucionadas xa non ten tanto sentido. A necesidade de que haxa maior presenza social é xa un clamor. Reformar é imprescindible. Certo. E hai moitos modelos, pero o de que os gobernos deban controlar e asegurar que todo vai ben toca ao seu fin. As universidades deben buscar o seu propio sistema e facerse responsables. Si. Pero o informe das recomendacións dos expertos “dorme o soño dos xustos nalgún caixón do ministerio”, como manifestou Antonio Abril nalgunha ocasión.
Pois vaiamos facendo. Os Consellos Sociais podemos ir facendo mentres chegan as reformas, para que as universidades cumpran as súas misións fundamentais, que cren cidadáns críticos e empleables, que sexan creativas (non quero imaxinar que pensariamos todos se no exame de acceso á universidade, no canto de preguntar por Platón, a proba fóra “describe unha pataca e compáraa cunha cebola”, ou “por que non temos unha orella en metade da cara?,” como fan en Oxford e Cambrigde, por exemplo). Universidades, digo, áxiles e previsoras que reduzan a brecha entre as cualificaciones profesionais existentes e as que agora demandan as empresas, universidades que xeren riqueza na súa contorna, que cren valor coa súa especialización, que estimule, prestigie e poña talento na convivencia. Sempre poñemos como exemplo das nosas fortalezas as competencias económicas e de control. Pero hai vida máis aló. E debemos buscala.
O presidente asturiano, Javier Fernández, acuñou como definición a “condición mestiza” dos Consellos Sociais, o que lles converte en “órganos adecuados para o control, a supervisión e a fiscalización do facer universitario, e para lembrar á universidade que ha de dar conta dos seus actos e explicar á sociedade que fai, como e para que o fai”. E aínda máis: “para que poida alcanzar a excelencia e para trasladar á sociedade os beneficios do seu impulso innovador”.
Está admitido que os CS teñen aínda moito percorrido por facer. As súas principais competencias tampouco están tan afastadas das que posúen os consellos nos países onde se reformou o sistema universitario. Os Consellos Sociais con todo carecen da influencia que dá a visibilidade, e carecen da autoridade que dá a influencia. Ese segue sendo un gran hándicap, 30 anos despois.
Ben é certo que non debemos perder de vista que as Comunidades autónomas teñen capacidade para establecer, sempre dentro do marco lexislativo do Estado, a natureza do Consello Social como un órgano universitario de goberno e os seus fins ou funcións esenciais e o alcance dos seus labores. E tanto a lexislación estatal como a autonómica chegaron ata onde quixeron chegar, non máis lonxe, e puidesen. Pero tamén é certo que as obrigacións que a Lei esixe aos Consellos Sociais na gobernanza de cada universidade permítelles diferentes niveis de influencia nas decisións finais. Como reflectía un informe elaborado pola Fundación CYD e a propia Conferencia, as iniciativas impulsadas polos Consellos Sociais, máis que ter límites xurídicos teñen límites nas inercias corporativas de cada Universidade e tamén na dispoñibilidade de recursos de que cada Consello Social posúe. Pero creo que o maior volume de actividades de todos os CS sitúase nunha gran zona compartida, propiciada por un compromiso coa contorna como espazo crave e aglutinador de toda a actividade da universidade. Gran parte dos CS teñen envorcada a maior parte dos seus afáns en dar resposta ás necesidades de proximidade. Aí reside o seu maior obxectivo e a licenza para atender as especificidades territoriais que ás veces tanto os diferenzas nas súas traxectorias e nos seus labores.
Gran parte das accións que desenvolvemos no noso CS de Vigo encáixoas nunha toma de posicións que dalgunha maneira repercute no funcionamento e os comportamentos da universidade nos campos nos que actuamos. E tratamos de facelo naquelas áreas nas que vemos máis dificultades ou entendemos que prestamos un servizo útil e non chocamos cos vicerreitorados e os servizos. Buscamos os nosos propios espazos. É unha maneira de cogobernar realizar auditorías operativas, pedir a súa aplicación e velar polo seu cumprimento. Ou é unha forma de influír no goberno universitario, por exemplo, o patrocinio de modelos de acollida e integración de novos alumnos, o financiamento de bolsas para alumnos estranxeiros, a convocatoria de axudas para formación externa e prácticas de alumnos que estudan carreiras con difícil acceso ao mercado pre-profesional.
Tamén temos vida propia cando impulsamos o mecenado, cando sacamos o coñecemento das aulas aos foros públicos, abrimos zonas para a reflexión e o debate ou promovemos hábitos saudables nos campus. Tamén, e é moi importante, debemos entender como unha conquista cando alcanzamos autonomía informativa dentro da universidade, ou cando a presenza do CS accede á máxima consideración protocolaria nos actos universitarios. Ás veces mesmo damos entrada a preocupacións ou oportunidades que a universidade non tiña na súa axenda pero acaba facendo súas: como a creación dunha completa base de datos con todos os egresados nos 25 anos de historia da universidade, en que lugar do mundo están, a que se dedican e para que lles serviron os seus estudos; ou unha enquisa anual entre os alumnos de último curso para saber como valoran a súa formación, que grao de confianza teñen respecto da súa empleabilidad, a súa percepción laboral ou o seu índice de satisfacción coa súa vida académica ou persoal.
Outras accións entran directamente no núcleo de toma de decisións do equipo reitoral, cando valoramos e informamos as enquisas de calidade sobre o profesorado ou os servizos da universidade, ou cando valoramos e informamos os índices de satisfacción que os alumnos, os profesores ou os PAS teñen das titulacións que ofrece a universidade; ou cando preguntamos polo grao de ocupación dos espazos que posúe a universidade.
Por diante temos moitas máis indicacións que facerlle á universidade para que as poña na súa axenda: por exemplo, sobre o impacto que terá a involución demográfica, ou para a procura de políticas que dean resposta a un escenario que en 10 ou 15 anos só demandará emprego de calidade. Podería citar máis accións, pero non lles aburro e pídolles que reparen en que non citei ningunha das que tradicionalmente mencionamos sempre como modelo das nosas grandes competencias, como a capacidade de bloquear un orzamento ou a posibilidade de rexeitar unha titulación, paradoxalmente as que máis poder dannos e as que quizá máis poder quítannos pola falta de oportunidades reais para exercelas.
E así imos facendo. Afortunadamente, están superados os tempos nos que os reitores vían con desconfianza aos Consellos Sociais. Cando só se vía a súa función controladora. Pero atoparon espazo ante a falta de comunicación coa sociedade. Como ben definiu o ex-ministro Anxo Gabilondo na súa etapa de presidente da CRUE: “hai que facer esforzos de comunicación… es unha tarefa urxente, non pode haber discursos de sospeita cara ás universidades…”. Os Consellos Sociais foron beneficiosos nesa tarefa, vital para unha institución cuxos resultados dependen tanto da receptividade, a credibilidade e a implicación social. Quizá iso é o que o lexislador espera cando di que o Consello debe servir de ligazón entre a sociedade e a universidade, que a comunicación é prioritaria. Agora obteñen recoñecemento na medida na que se foron revelando útiles.
Nos Consellos Sociais faise realidade un principio básico que subxace na lei: dotar á universidade de órganos e mecanismos que a fagan capaz de romper coas súas tradicionais tendencias ao illamento. E é a propia lei a que impulsa o carácter activo dos CS desde o primeiro verbo da súa redacción -PROMOVER- e é ese carácter activo o que enmarca a función dos Consellos e desde o que se pode canalizar o seu funcionamento e valorar a súa importancia ao servizo da universidade. Por asociación, o obxectivo podería ser entón contribuír a crear e apontoar unha base ancha de opinión pública interesada pola universidade.
Subscribo plenamente que os novos desafíos requiren unha nova universidade, e que a educación non pode concibirse xa como un dereito sen límites. E os Consellos Sociais temos traballo. A universidade ten que ampliar a excelencia académica e científica, ser transparente, render contas e mellorar o rendemento social do gasto. Debemos solicitar financiamento adecuado para a universidade, pero tamén debemos mirar cara a dentro e preguntarnos que é necesario cambiar, detectar os problemas e solucionalos. Cada vez é maior o consenso en que debe haber menos burocracia, menos intervencionismo, menos control, menos subvención, máis autonomía, máis avaliación externa e máis financiamento por resultados. Todo iso orientado a que a Universidade se relacione máis coa sociedade, ou corre o risco de volverse irrelevante, e mesmo prescindible. Aí debemos ser observadores atentos, cooperadores necesarios, socios esixentes e colaboradores leais.
Eu afago pedirlle aos novos conselleiros cando se incorporan que transmitan, difundan e proclamen a súa confianza na universidade, porque cando o fagan estarán a forxar os alicerces da universidade co material de máis alta resistencia: o afecto. Quizá o que máis necesitan hoxe as universidades: afecto e recoñecemento.
Confío en que para cando cheguen os novos modelos de gobernanza ás universidades, os CS sexamos xa entón interlocutores plenos e recoñecidos, coa consideración de órganos perfectamente capaces de asumir responsabilidades. Que para entón a sociedade non xogue un papel tan menor na universidade respecto da academia e a administración. Que a educación superior non siga sendo vista como unha institución que financian os gobernos e controlan os profesores.
E espero que aprendésemos do ocorrido coas televisións, que teñamos presente que uniformizar e cambiar todas as universidades ao mesmo tempo pode ser bo, pero tamén pode non selo, porque non todas saen do mesmo sitio, nin queren chegar ao mesmo sitio, nin poden seguir un único camiño.
Un notable ex-reitor español, galego e de Vigo dixo en certa ocasión: “cando alguén, desde dentro, di que queremos normas claras, empezo a tremer; é o peor que lle pode pasar a calquera reforma universitaria. Está ben sinalizar o camiño, pero concedendo autonomía. A lexislación, canto máis leve e coercitiva, mellor”.
Lembremos tamén -e xa vou terminando- que as televisións públicas, desde que a vicepresidenta do goberno anunciaba en 2012 que deixaban de estar tuteladas e abríaselle a porta ao mercado libre deron un xiro extraordinario e a súa dependencia do diñeiro público pasou do 75% de media ao 90% actual nalgúns casos. Estraña viaxe.
Isto é o que quería dicirlles hoxe. Pídolles desculpas cautelares por se me excedín.
Huelva, 9 de novembro do 2017