Consellos sociais: órganos de goberno ou órganos decorativos? A opinión de Javier Martín Cavanna

2020-02-05T17:39:00+00:005 de Febreiro de 2020|Novas|

Non debe causar demasiada estrañeza se algúns reaccionan afirmando que o titular que encabeza este texto ten un claro matiz provocador. Non temos intención de defendernos desa acusación porque, efectivamente, esa foi a intención.

A Lei Orgánica 6/2001, de 21 decembro, de Universidades (LOU), modificada pola Lei Orgánica 4/2007, de 12 abril (LOMLOU), e polo Real Decreto-Lei 14/2012, de 20 de abril, de medidas urxentes de racionalización do gasto público no ámbito educativo, asignaron aos consellos sociais unha serie de competencias e funcións que están moi lonxe de facer efectivas.

A pregunta é se esa inactividade obedeceu a unha falta de capacidade (ausencia dun marco normativo adecuado e carencia dos necesarios recursos) ou a unha falta de vontade (resistencia a complicarse a vida e xerar conflitos no interior da universidade).

Sen necesidade de entrar a xulgar intencións, o certo é que a lei ofrecía e ofrece aos consellos sociais unha marxe de manobra moito maior do que até agora exerceron. E o que tamén é indubidable é que, mentres non o exerzan, será difícil mellorar a gobernanza actual da universidade.

O exame da información correspondente aos novos indicadores, que pretenden analizar os recursos e o funcionamento dos consellos sociais, ofrece indicios sobrados que confirman o carácter decorativo da maioría destes órganos.

Non se pode facer panca cun fideo

O artigo 17.4 da LOU di expresamente: “O consello social, para o adecuado cumprimento das súas funcións, disporá dunha organización de apoio e de recursos suficientes”.

O precepto non pode ser máis explícito. Para que o consello social poida desenvolver e exercer as súas funcións con eficacia é necesario que dispoña dunha “organización de apoio” e de “recursos suficientes”. Certo é que non sempre resultará fácil determinar que debe entenderse por “recursos suficientes”, pero, en calquera caso, esa indeterminación debe moverse sempre nun rango de máximos e non de mínimos, como se desprende da maioría dos casos.

Se revisamos a información das 18 universidades que fan público o orzamento do consello social (que só un 36% dos consellos sociais publiquen os seus orzamentos debería xa de seu ser unha chamada de atención), veremos que existen importantes diferenzas entre elas que non se justifican, como cabería esperan, debido ás distintas dimensións das universidades.

A columna da esquerda do gráfico mostra a porcentaxe do orzamento do consello social en relación co orzamento total da universidade. Como se advirte deseguido, existen importantes diferenzas entre o 0,41% da Universidad de la Laguna ou o 0,3% da Universidad de Las Palmas e o escuálido 0,03% da Universidad de Granada ou 0,05% da Universidad de Cantabria. As diferenzas non terminan aí. Das 18 universidades que fan públicos os seus orzamentos tan só dez teñen unha partida correspondente a gastos de persoal. É dicir, unicamente un de cada cinco consellos sociais conta cunha estrutura propia que lle permita realizar as actividades de supervisión e control que lles esixe a lei.

Non resulta casual que una das universidades con maior orzamento (a Universidad de Las Palmas), como comentaremos máis adiante, sexa a única que cumpre co indicador relativo ao informe de control.

O argumento de que o consello social, para evitar incrementar innecesariamente os custos, pódese apoiar nos servizos xerais e o persoal administrativo da propia universidade para cumprir as súas funcións de supervisión e control non resulta aceptable. O consello social debe contar cun persoal administrativo propio para o desempeño das súas funcións, como ocorre con calquera das áreas e departamentos da universidade, e debe explicitarse de maneira clara que ese persoal depende directamente do mesmo e desempeña as súas funcións con total autonomía e independencia.

Resulta paradoxal que o organismo que ten atribuídas as competencias para a aprobación do orzamento da universidade non se asegure que el mesma conta cos recursos suficientes para desempeñar con eficacia as súas funcións.

As memorias do consello social: entre a irrelevancia e a dispersión

A principal ferramenta a través da cal os consellos sociais renden contas á sociedade do cumplimiento das súas responsabilidades veuse concretando nunha memoria anual de actividades.

Na maioría dos casos trátase de documentos moi extensos (que nalgúns casos superan as 200 páxinas), centrados na enumeración dunha interminable cantidade de actividades inconexas e dispersas, que non responden a unha estrutura de contidos lóxica, sen información sobre os logros alcanzados e sen claridade sobre a audiencia á que se dirixe. Trátase, en definitiva, de informes que ninguén le e que só serven para alimentar as expectativas de información dos mesmos que os elaboraron.

Existe un certo patrón nos contidos. A maioría das memorias comezan por lembrar cales son as súas competencias, a composición actual do consello, as reunións e principais acordos adoptados, a súa participación nos organismos da universidade, e adoitan terminar coa parte máis substanciosa do informe na que refiren toda sorte de actividades (premios, convocatorias, recoñecementos, eventos e feiras) nas que participaron.

Ningunha das memorias de actividades analizadas inclúe información relevante que permita cumprir integramente a indicador da área do Consello social relativa ao Informe de control:

5.3. A universidade fará público un informe de control, aprobado polo consello social, no que se inclúa unha breve descrición das actividades de supervisión e control realizadas.

Existen, no entanto, dúas excepcións. Trátase da Universidad de Burgos e da Universidad de Las Palmas. Estas dúas universidades son as únicas que publican un informe ou memoria das actividades de control interno que trata de dar resposta ás competencias de supervisión atribuídas ao consello social no artigo 14.2 da LOU.

Aínda que o contido de ambos os informes presenta importantes diferenzas, derivadas da falta de claridade na comprensión do cumprimento das obrigacións de supervisión e control que corresponde aos consellos sociais, trátase dun exercicio de transparencia que tenta ir máis aló da retórica baleira que mostran o resto das universidades nas súas memorias de actividades anuais.

Algunhas desas memorias, con todo, conteñen información relevante sobre o funcionamento do consello social que merece a pena comentar. En concreto as memorias de actividades das universidades de Córdoba e da Coruña informan as asistencias ás reunións dos representantes designados polos diferentes colectivos. Esa información confirma a mala práctica que supón designar para cubrir un posto nun órgano de goberno a unha persoa en función do seu cargo ou por representar a un determinado colectivo e non en razón das súas capacidades ou méritos persoais.

No caso da Universidad de Córdoba tan só dúas do sete vocais designados polo goberno e o Parlamento de Andalucía asistiron ao 50% das reunións. Os representantes da Economía Social e a Federación Andaluza de Municipios y Provincias non asistiron a ningunha.

No caso da Universidade da Coruña repítese máis ou menos o patrón: do seis membros designados polo Goberno de Galicia tan só dous asistiron a máis do 50% das reunións e dos 14 membros do consello social hai catro que non acudiron a ningunha.

Este exemplo pon de manifesto que cando os informes e memorias publican información relevanche, como é o caso da porcentaxe de asistencias, eses datos poden ser de gran utilidade para corrixir erros ou para evitalos no futuro.

Neste sentido, sería de enorme utilidade que o resto das universidades incorporasen nas súas memorias a boa práctica de informar a porcentaxe das asistencias ás reunións do consello iniciada polas universidades de Córdoba e da Coruña. Do mesmo xeito que sería moi conveniente que a Conferencia de Consellos Sociais impulsase unha iniciativa para estandarizar e mellorar a estrutura e contido das memorias/informes de actividades do consello social.

A relación coa sociedade e os informes de responsabilidade social

O artigo 14 da LOU establece que o “consello social é o órgano de participación da sociedade na universidade, e debe exercer como órgano de interrelación entre a sociedade e a universidade”.

A redacción deste artigo é enormemente confusa e pouco afortunada, pois dá pé a interpretar que a sociedade, representada a través de distintos colectivos ou grupos de interese, participa no goberno da universidade. Esa interpretación aparece confirmada pola composición actual do consello social. A determinación da composición actual dos membros do consello social atópase, sen dúbida, entre as achegas máis contrarias ás prácticas de bo goberno. Xa comentamos no apartado anterior, o resultado que se alcanza cando o nomeamento realízase en función dun cargo ou por representar a un determinado colectivo ou grupo de interese.

Hai que dicir con moita claridade que os grupos de interese non deben gobernar as institucións. As organizacións deben ser gobernadas por aquelas persoas individuais que reúnan determinadas capacidades e aptitudes para gobernar. Forma parte consustancial do bo goberno o sistema de procura e selección deses perfís e candidatos. Non está de máis lembrar aos políticos, lexisladores, profesores universitarios, persoal administrativo da universidade e a todos os membros dos consellos sociais, que as comisións de nomeamentos naceron no ámbito das organizacións non lucrativas dos países anglosaxóns.

Agora ben, unha cousa é que os grupos de interese, como tales, non deban gobernar e outra, moi diferente, que non haxa que escoitalos. Aos grupos de interese hai que escoitalos, manter un diálogo permanente con eles para coñecer as súas expectativas e responder ás mesmas. A resposta pode ser positiva ou negativa, o importante é motivala e non tanto asumila.

O informe de responsabilidade social cumpre, precisamente esa función. É unha resposta ás expectativas dos diferentes grupos de interese: alumnos, profesores, persoal administrativo, financiadores, provedores, comunidade, etc. O informe de responsabilidade social é unha ferramenta crítica para impulsar a transparencia nas institucións.

Nun primeiro intento de aproximación podemos dicir, simplificando moito, que a transparencia en sentido estrito (publicidade activa) ten que ver, fundamentalmente, coa “capacidade e vontade de comunicar”, e a transparencia en sentido amplo (a rendición de contas) coa “capacidade e vontade de escoitar e responder”.

O gran reto, desde o punto de vista da eficacia, atópase, precisamente, en como conectar estes dous sentidos; como conseguir que a vontade e capacidade de comunicar sexan un correlato da capacidade e vontade de escoitar e responder as expectativas dos diferentes grupos de interese. Xa adiantamos que, en xeral, onde se atopa o verdadeiro problema é na capacidade de escoita e resposta.

O obxectivo principal das políticas ou iniciativas de transparencia non pode consistir, simplemente, en facilitar o acceso de determinados contidos de información á cidadanía, senón en proporcionar aqueles contidos que sexan útiles e relevantes para os interesados. A esixencia de transparencia está moi ben, pero a pregunta é transparencia de que? Que contidos son os relevantes?

Hai unha serie de contidos que van ser relevantes para todo tipo de institucións (v.g. por exemplo, a información económica), pero o importante é identificar cales son os contidos que teñen máis trascendencia para determinadas institucións ou nun momento determinado, o que, en termos técnicos, denomínase ‘materialidad’. Esta é a verdadeira proba do algodón cando se fala da transparencia.

Este reto non é sinxelo. Aínda que a tecnoloxía facilitou a difusión e o acceso á información, pola contra a rede aumentou as expectativas de información da sociedade e, como efecto secundario, alagou a contorna cunha exuberancia de datos que fai difícil distinguir o gran da palla.

Como sabemos, a opacidade e o exceso de información son dúas caras da mesma moeda, e iso sábeno moi ben algunhas empresas que xeraron nos últimos anos extensos informes de responsabilidade social, elaborados e certificados, en moitos casos, polas grandes empresas auditoras, nos que recollen todo tipo de cuestións irrelevantes e accidentais, deixando de lado as máis controvertidas e substanciosas.

A transparencia informativa, por tanto, non garda relación co volume de datos que se pon a disposición dos demais, senón coa relevancia e obxectividade á hora de seleccionar e informar daqueles contidos que teñen máis potencial de afectar, positiva ou negativamente, á contorna máis próxima.

A selección da información relevante só pode levar a cabo se as institucións, neste caso as universidades, teñen mecanismos claros de diálogo dos seus grupos de interese que lle permiten identificar os asuntos relevantes para eses grupos e dar conta de como os está abordando.

Por esa razón a formulación do indicador do informe de responsabilidade social (5.2) esixe que devandito informe como mínimo debe incluír “unha análise de materialidad, identificando as áreas relevantes de información, as canles de diálogo cos distintos grupos de interese e información sobre o cumprimento de obxectivos e metas”.

A maioría dos informes de responsabilidade social do dez universidades que os fan públicos non cumpren estas características metodolóxicas, limitándose, no mellor dos casos, a estruturar os contidos de información atendendo aos grupos de interese, pero sen explicar como e por que seleccionaron eses contidos de información e que avances están a lograr.

Tan só dúas universidades (Barcelona e Jaume I) pódese considerar que cumpren con estas esixencias ao explicar, aínda que sexa moi superficialmente, a metodoloxía que seguiron para seleccionar a información relevante e os mecanismos de diálogo cos grupos de interese.

Deixando de lado a metodoloxía, hai outro dato que chama poderosamente a atención. Trátase do feito de que tan só dúas universidades (Barcelona e A Coruña) consideraron pertinente que o informe de responsabilidade social estea introducido ou presentado polo presidente do consello social, ademais do reitor da universidade. No resto das universidades faio o reitor, salvo no caso da Universidad Carlos III que o presenta o vicerreitor de relacións institucionais e a Universidad do País Vasco que o introduce a dirección de sustentabilidade.

Esta práctica resulta chocante, cando o informe de responsabilidade social, pola súa natureza e características, é o principal mecanismo que ten a universidade para render contas á sociedade no seu conxunto da súa contribución e desempeño. E, por tanto, o mecanismo máis adecuado para facer efectiva esa “interrelación coa sociedade”.

Non hai ningún inconveniente en que a presentación ou introdución do informe de responsabilidade social preséntese conxuntamente polo presidente do consello social e o reitor, como representantes dos principais órganos de goberno da universidade, pero quen debe aprobar o informe de responsabilidad social é o consello social.

Como é evidente, esta esixencia non vén estipulada en ningunha lei, pois o informe de responsabilidade social é unha práctica de rendición de contas voluntaria, non obrigatoria. Pero si vén esixida polo sentido común, que non sempre é o máis común dos sentidos.

 

Javier Martín Cavanna
Director da Fundación Compromiso y Transparencia

Este texto publicouse no informe “Examen de transparencia 2018. Informe de transparencia voluntaria en la web de las universidades españolas”.
Nesta ligazón pódese descargar dita publicación.